Vô gia cư là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan
Vô gia cư là tình trạng một người không có nơi ở cố định, an toàn và hợp pháp, bao gồm cả sống ngoài đường, nơi tạm bợ hay trong cơ sở trú ẩn. Tình trạng này phản ánh sự thiếu hụt nghiêm trọng về nhà ở, an sinh và hỗ trợ xã hội, là chỉ báo rõ ràng của bất bình đẳng trong hệ thống hiện đại.
Định nghĩa vô gia cư
Vô gia cư (homelessness) là tình trạng một người không có nơi ở cố định, an toàn và hợp vệ sinh để sinh sống. Điều này bao gồm cả những người ngủ ngoài trời, trong lều bạt, các khu nhà tạm, hoặc trong các cơ sở trú ẩn khẩn cấp. Cũng có những trường hợp sống nhờ nhà người thân, bạn bè trong thời gian ngắn hoặc sống trong phương tiện như ô tô, mà không có phương án cư trú lâu dài.
Liên Hợp Quốc định nghĩa vô gia cư theo hai dạng chính:
- Vô gia cư tuyệt đối: Không có nơi cư trú nào ngoài đường phố hoặc các khu vực không phù hợp cho sinh sống (cầu, công viên, bãi đỗ xe, v.v.).
- Vô gia cư tương đối: Có nơi ở tạm thời nhưng không đạt chuẩn an toàn, bền vững hoặc hợp pháp (ví dụ: sống tạm trong nhà kho, xe cũ, nhà hoang).
Nguyên nhân dẫn đến vô gia cư
Nguyên nhân dẫn đến vô gia cư có thể được chia làm ba nhóm: cá nhân, cấu trúc và tình huống. Trong nhóm nguyên nhân cá nhân, các yếu tố như thất nghiệp, mắc bệnh tâm thần, nghiện ma túy, bạo lực gia đình hoặc rối loạn cảm xúc đóng vai trò quan trọng. Những cá nhân không có mạng lưới hỗ trợ gia đình hoặc bạn bè thường dễ rơi vào tình trạng không nơi cư trú khi gặp khủng hoảng.
Về mặt cấu trúc, các yếu tố kinh tế và chính sách như chi phí nhà ở cao, chênh lệch thu nhập, thiếu nhà ở xã hội, sự cắt giảm phúc lợi xã hội và phân biệt đối xử trong thị trường lao động là nguyên nhân chủ yếu. Những hệ thống yếu kém trong y tế, giáo dục và công lý hình sự cũng góp phần làm tăng nguy cơ rơi vào cảnh vô gia cư.
Những nguyên nhân tình huống bao gồm thiên tai, chiến tranh, dịch bệnh, mất người thân hoặc khủng hoảng tài chính cá nhân đột ngột. Dưới đây là bảng minh họa một số nguyên nhân phổ biến và tỷ lệ liên quan (theo dữ liệu từ National Health Care for the Homeless Council):
| Nguyên nhân | Tỷ lệ liên quan (%) |
|---|---|
| Thiếu thu nhập/hộ nghèo | 48% |
| Bệnh tâm thần chưa điều trị | 25% |
| Nghiện rượu hoặc ma túy | 19% |
| Bạo lực gia đình | 17% |
| Thiên tai, khẩn cấp | 9% |
Phân loại vô gia cư
Phân loại vô gia cư giúp xác định đúng đối tượng để xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp. Một cách tiếp cận thường dùng là chia thành ba nhóm: vô gia cư mãn tính, tạm thời và chu kỳ. Mỗi nhóm phản ánh mức độ nghiêm trọng và nguyên nhân nền tảng khác nhau.
- Vô gia cư mãn tính: Những người không có nơi ở ổn định trong hơn một năm hoặc nhiều lần trong vòng ba năm, thường kèm theo rối loạn tâm thần hoặc lạm dụng chất kích thích.
- Vô gia cư tạm thời: Thường do hoàn cảnh bất ngờ như mất việc, ly dị, thiên tai. Nhóm này thường quay lại cuộc sống ổn định nếu có sự hỗ trợ kịp thời.
- Vô gia cư chu kỳ: Xen kẽ giữa có nhà và không nhà trong thời gian dài, thường do những khó khăn kinh tế liên tục và thiếu hệ thống hỗ trợ bền vững.
Ngoài ra, một số nghiên cứu còn phân biệt thêm giữa:
- Vô gia cư cá nhân vs. vô gia cư gia đình
- Vô gia cư ở thanh niên vs. người cao tuổi
- Vô gia cư do kinh tế vs. vô gia cư do xã hội (xã hội loại trừ, kỳ thị)
Ảnh hưởng của vô gia cư
Vô gia cư gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe thể chất và tinh thần. Người vô gia cư dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, suy dinh dưỡng, bệnh mãn tính không được điều trị như tiểu đường, tim mạch. Việc sống ngoài trời khiến họ dễ bị thương tích, cảm lạnh, hoặc chết cóng vào mùa đông. Các dịch vụ y tế thường bị hạn chế tiếp cận do thiếu giấy tờ tùy thân hoặc bảo hiểm y tế.
Về mặt tinh thần, tỷ lệ trầm cảm, lo âu, rối loạn lưỡng cực và tâm thần phân liệt cao hơn rõ rệt trong cộng đồng người vô gia cư. Các nghiên cứu trên The Lancet cho thấy người vô gia cư có tỷ lệ tử vong cao gấp 2 đến 5 lần so với người có nơi cư trú ổn định. Một số người mất khả năng hồi phục xã hội hoàn toàn nếu tình trạng kéo dài quá lâu.
Ngoài ra, vô gia cư còn gây hậu quả nghiêm trọng đến xã hội:
- Gia tăng chi phí cho hệ thống y tế và an sinh xã hội
- Gánh nặng cho hệ thống pháp lý do gia tăng tội phạm nhỏ lẻ
- Mất cơ hội phát triển của thanh thiếu niên không có nơi học tập ổn định
Số liệu và xu hướng toàn cầu
Theo báo cáo từ Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), hiện có khoảng 150 triệu người vô gia cư trên toàn thế giới, tương đương với 2% dân số toàn cầu. Tuy nhiên, con số này có thể thấp hơn thực tế do sự thiếu đồng nhất trong cách thu thập và định nghĩa vô gia cư giữa các quốc gia.
Ở các nước phát triển, xu hướng vô gia cư đang gia tăng, đặc biệt tại các đô thị lớn nơi giá nhà vượt xa khả năng chi trả trung bình. Tại Hoa Kỳ, theo số liệu của Bộ Phát triển Nhà ở và Đô thị Hoa Kỳ (HUD), có hơn 650.000 người vô gia cư trong năm 2023, tăng 12% so với năm trước. Tại Nhật Bản, dù tỷ lệ thấp hơn nhiều, chính phủ vẫn ghi nhận hơn 3.000 người vô gia cư sống ngoài trời vào năm 2022.
Dưới đây là bảng thống kê số người vô gia cư tại một số quốc gia (ước tính gần nhất):
| Quốc gia | Số người vô gia cư | Tỷ lệ trên dân số (%) |
|---|---|---|
| Hoa Kỳ | 650.000 | 0.19% |
| Pháp | 300.000 | 0.45% |
| Ấn Độ | 1.770.000 | 0.13% |
| Brazil | 281.000 | 0.13% |
| Úc | 122.000 | 0.48% |
Chính sách và giải pháp
Một số chiến lược được công nhận là hiệu quả trong việc giải quyết vấn đề vô gia cư, trong đó mô hình "Housing First" được đánh giá cao vì hiệu quả thực tế. Mô hình này ưu tiên cung cấp nhà ở ổn định trước, sau đó mới hỗ trợ các vấn đề liên quan như sức khỏe, việc làm, hoặc phục hồi tâm lý.
Tại Phần Lan, mô hình "Housing First" đã giúp giảm gần 50% số người vô gia cư chỉ trong vòng một thập kỷ. Các yếu tố làm nên thành công của mô hình này bao gồm:
- Trợ cấp nhà ở dài hạn không điều kiện
- Dịch vụ hỗ trợ y tế và xã hội đi kèm
- Phối hợp liên ngành giữa chính phủ, tổ chức phi lợi nhuận và tư nhân
Ngoài mô hình Housing First, các chính sách khác cũng đang được triển khai bao gồm:
- Phát triển nhà ở xã hội giá rẻ
- Cải cách chính sách cho thuê, tránh trục xuất cư dân yếu thế
- Tăng cường ngân sách cho dịch vụ tâm lý, sức khỏe cộng đồng
- Chính sách hỗ trợ tài chính ngắn hạn cho người thu nhập thấp
Vô gia cư và bất bình đẳng xã hội
Vô gia cư phản ánh trực tiếp mức độ bất bình đẳng trong xã hội. Các nghiên cứu từ Urban Institute cho thấy tỷ lệ vô gia cư cao hơn rõ rệt ở các nhóm yếu thế như người da màu, phụ nữ đơn thân, người khuyết tật, người nhập cư và cộng đồng LGBTQ+.
Tại Mỹ, người Mỹ gốc Phi chiếm khoảng 13% dân số nhưng lại chiếm hơn 40% dân số vô gia cư. Điều này phản ánh sự tồn tại lâu dài của phân biệt chủng tộc trong hệ thống giáo dục, y tế và lao động. Tương tự, người chuyển giới và đồng tính nam cũng đối mặt với tỷ lệ vô gia cư cao do bị gia đình từ chối hoặc bị kỳ thị trong tuyển dụng.
Những hình thức bất bình đẳng liên quan đến:
- Phân biệt trong thị trường thuê nhà và tín dụng
- Thiếu cơ hội giáo dục hoặc bị loại trừ xã hội
- Thiếu hệ thống hỗ trợ cho nạn nhân bạo lực gia đình
Vô gia cư và khủng hoảng môi trường
Biến đổi khí hậu ngày càng làm trầm trọng tình trạng vô gia cư thông qua các thảm họa thiên nhiên như bão lũ, hạn hán, cháy rừng hoặc sạt lở đất. Những người có điều kiện sống bấp bênh thường không có đủ nguồn lực để đối phó hoặc phục hồi sau thiên tai, dẫn đến việc mất nơi cư trú vĩnh viễn.
Khái niệm “vô gia cư khí hậu” đang trở nên phổ biến, đề cập đến những người bị buộc phải rời khỏi nơi ở do môi trường sống không còn đảm bảo. Theo Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC), riêng trong năm 2022 đã có hơn 32 triệu người phải di dời do thiên tai trên toàn cầu.
Các khu vực chịu ảnh hưởng nghiêm trọng bao gồm:
- Đồng bằng ven biển (Bangladesh, Philippines, Việt Nam)
- Khu vực sa mạc hóa (Sahel, Trung Đông)
- Vùng chịu cháy rừng thường xuyên (California, Úc)
Vai trò của cộng đồng và tổ chức phi chính phủ
Tổ chức phi chính phủ (NGO) và cộng đồng đóng vai trò then chốt trong việc hỗ trợ người vô gia cư thông qua các dịch vụ nhân đạo, y tế, giáo dục và hỗ trợ pháp lý. Những tổ chức như Covenant House tập trung vào đối tượng thanh thiếu niên, cung cấp nơi trú ẩn, cố vấn nghề nghiệp và hỗ trợ tâm lý.
Tại nhiều thành phố, các nhà thờ, nhóm thiện nguyện, và trung tâm cộng đồng tổ chức phát cơm miễn phí, chỗ nghỉ tạm và tiếp cận y tế lưu động. Các hoạt động này không chỉ giải quyết nhu cầu sinh tồn cơ bản mà còn giúp người vô gia cư kết nối lại với xã hội, xây dựng niềm tin và khởi động lại cuộc sống.
Mô hình cộng đồng hỗ trợ bao gồm:
- Ngân hàng thực phẩm và bếp ăn công cộng
- Đội xe y tế di động khám bệnh miễn phí
- Trung tâm đào tạo nghề và giới thiệu việc làm
- Dịch vụ tư vấn pháp lý và tâm lý
Kết luận
Vô gia cư là một vấn đề toàn cầu, phản ánh sự bất cân bằng trong phát triển kinh tế – xã hội, cũng như những thiếu sót của chính sách nhà ở, y tế, và an sinh. Tình trạng này không thể giải quyết triệt để bằng các giải pháp đơn lẻ, mà đòi hỏi chiến lược tích hợp giữa chính phủ, tổ chức phi chính phủ và cộng đồng.
Từ việc cung cấp nhà ở ổn định, xây dựng hệ thống hỗ trợ y tế và tâm lý, cải cách pháp lý cho đến ứng phó với biến đổi khí hậu — tất cả đều cần được xem là một phần trong lời giải chung. Chỉ khi mọi người đều có quyền được sống trong một mái nhà an toàn và nhân văn, xã hội mới có thể gọi là công bằng và phát triển bền vững.
Các bài báo, nghiên cứu, công bố khoa học về chủ đề vô gia cư:
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 10